Орталы? нерв ж?йесіні? за?ымдануы

Ф КГМА 1-8-21/02

Арағанды мемлекеттік медицина академиясы

Физиология кафедрасы

Д Ә Р І С

Қарағанды 2008 ж.

Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген

Хаттама _____________ 2008 ж.

Кафедра меңгерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева

· Дәрістің мақсаты: Нейронда қозудың пайда болуында аксон төмпешігінің ролін ашу және жүйке орталықтарында қозуды өткізу ерекшеліктерін, сонымен қатар ОЖЖ-дегі ұйымдастыру қызметтеріндегі қазу және тежелу процестерінің өзара әрекетінің маңызын көрсету.

· Дәрістің жоспары :

1. Тежелу процесінің сипаты.

2. Орталық тежелудің ашылу тарихы.

3. Тежелудің негізгі түрлері.

4. Орталық тежелудің механизмдері туралы қазіргі заманғы көзқарастар (Дж.Экклс, Реншоу).

Орталық нерв жүйесіндегі тежелу

Орталық нерв жүйесіндегі тежелу құбылысын 1863 жылы И.М.Сеченовашты. Бақаның миын ашып көру төмпешіктерінің үстіңгі деңгейінен кеседі де үлкен ми сыңарларын алып тастайды. Бұдан соң аз уақыт өткеннен кейін бақаның артқы аяғын әлсіз (0,3-0,5%) күкірт қышқылының ерітіндісіне батырып (Тюрк әдісі) рефлекс уақытын анықтайды (ертіндіге батырылғаннан бастап аяқты одан тартып алғанға дейінгі уақыт). Енді көру төмпешіктерінің үстіне оларды аздап сорғыш қағазбен құрғатқан соң ас тұзынының кристалын қояды. Аздан кейін алдыңғы әдісіпен қайта рефлекс уақытын анықтағанда оның ұзарғындығы, ал кейде тіптен рефлекстің алынбайтыны байқалады. И.М.Сеченовтың тұжырымдауы бойынша, бақа миының таламуста жұлын рефлекстерін тежейтін нерв орталықтары бар болғаны.

Ал Ф.Гольц өз тәжірбелерінде бақаның артқы аяғын қышқылдан кешіктіріп тартуын екі аяқтың бірін қышқылға батырып, екінші аяқты механикалық тітркендіргенде де (қатты қысумен) алған және жұлын рефлекстерінің мұндай тежелуін алу үшін ми бөлімдерінің қатысуы керек.

Содан Гольцтің есептеуінше, тежелу процесі орталық нерв жүйесінің кез келген бөлімінде әр түрлі рефлекстер тудыратын тітркендірулер кездескен жағдайда пайда болады. Сондықтан ми бағанында арнайы тежеуші орталықтар болмайды.

Тежелудің табиғатын басқа да көптеген ғалымдар зерттеді. Ч.Шеррингтон үлкен ми сыңарлары алынып тасталған мысық денесініңң қарама –қарсы жағындағы аяғын тізе буынынан жазатын еттің жиырылуын тудыратын нервтің орталық кесіндісін тітіркендіреді. Бұл рефлекстің әрекет соңы ұзақ. Міне осы кезде әлгі нервті қайталап тітіркендірсе алынған рефлекс тежеледі яғни ет босайды. Рефлекторлық тежелудің шамасы нерв орталығына түсетін қоздырғыш және тежегіш ттіркендірулер күштерінің өзара қатынасына байланысты болады: қайсысы басым болса сол екіншіге қарағанда айқын, анық эффект тудырады және керісінше, әлсіздері күшті процестің жүрісін де, бағытын да өқгерте алмайды.

Н.Е.Введенский тежелу құбылысын үлкен ми сыңарлары қыртысынан байқаған. Ми қыртысының моторлық зонасының белгіліг бір участогін тітіркендіруден дененің қарама-қарсы жағындағы аяғының бүглуін алды (аяқ жиналды). Осы тітіркендірудің фонында екінші сыңардағы симметриялық нүктені тітіркендіргенде тежелу байқалады:жиылған (бүгілген) аяқ жазылады.

И.П.Павлов шартты рефлекстердің тежелуін зерттеді. Осы келтірген қысқаша шолудың өзінен-ақ тежелудің әр түрінің болатындығын байқаймыз және олардың әрқайсысының өзіне тән іске асу механизмі бар.

Қазіргі кезде көпшіліктің мойындауы бойынша, тежелу процесінің нерв орталықтары жұмысында өзіндік дербес маңызы бар. Оны нерв орталықтарының шаршауына да, шамадан артық қозуына да, нерв клеткаларындағы катодтық депрессияға да жатқызуға немесе олар мен шатастыруға болмады. Тежелуді қозу тудыра алады және басқа қозуды тежелу басып әлсірете алады. Егер қозу таралатын және таралмайтын (локальдық) формаларда туатын болса, тежелу тек локальдық формада ғана болады. Сондықтан да тежелу ылғи да спецификалық тежеуші синапстарда байқалатын құбылыс. Бұл синапстарды тежеуші нейрондар түзеді. Жұлында мұндай нейрондарға аралық Реншоу клеткалары, ал мида (мишық қыртысында) Пуркинье клеткалары жатады.

Тежелудің түрлерін олардың пайда болу ерекшеліктеріне, туу механизмдерінде және оларды тудыратын процестердің жүретін орнына т.б. белгілеріне қарап ажыратады. Мысалы, тежелудің алғақы және соңғы, деполризациялық және гиперполяризациялық, постсинапсық және пресинапстық, тура жне қайтымды, реципрокты және аутогенді деп аталатын түрлері бар. Бұлардың әрқайсысы орталық нерв жүйесінде әртүрлі нақты жағдайларда пайда болады да, қозу процесімен күрделі өзара әрекеттесу барысында организм функцияларын үйлестіру процесінде аса үлкен роль атқарады.

Алғашқы тежелу (постсинанпсық, пресинапстық) – арнайы тежеуші нейрондардың қатысуында постсинапстық мембранадағы процестер нәтижесінде бірден туады. Ал соңғы тежелу (аутогендік, пессимальды, қайтымды тежеулер) өзінің алдында болып өткен қозудан соң пайда болады.

Постсинапстық тежелу – тежеуші нейрондар қызметіне байланысты болады. Бұлардың аксондары қоздырушы нейрондар денелерінд немесе дендриттерінде тежеуші синапстар түзеді. өйткені қозу ипульстері әсерінен аксон тармақтарынң пресинапстық ұштарынан бөлінетін медиатор ( гамма амин май қышқылы – ГАМҚ) субсинапстық мембранада қоздырушы синапстардағыдай деполяризация емес, гиперполяризация жүргізді. Осы оң электрлі толқын – тежеуші постсинапсық потенциал (ТПСП) деп белгіленеді. Ал бұл потенциал постеинапстық мембранадағы жүретін өзгерістерге байланысты болғандықтан тежулді постсинапсық немесе гиперполяризациялық деп атайды. Тура тежелуге жатады.

Жеке синапстарда туатын тежеуші потенциалдардан қоздырушы потенциалдар тәрізді кеңістік және уақыттық жиынтықталу байқалады: нерв орталықтарында тжеуші тітіркендіру күші өссе тежеуші потенциал да күшейеді.

Әр нерв клеткасында толып жтқн тежеуші және қоздырушы синапстар қатар, бір-біріне жанаса орналасады. Сол себепті олар өзара әрекеттесе алады. Мысалы, тежеуші постсинапстық потенциал қоздыршы потенциалды әлсіретеді де, мембрана деполяризациясының айнымалы деңгейге жетуіне кедергі жасайды. Сондықтан таралатын қозу толқыны тумайды.

Егер афференттік нерв арқылы алдымен тежеуші әсер түссе, мұның артынша түскен қоздырушы әсерге әрекет потенциалы пайда болмайды. Ал егер тежеуші тітіркендіргішті қоздырушы импульстер әсері жүріп жатқанда қолданса, онда соңғылар сирейді, немесе мүлде тоқтайды. Бірақ, клетка байқалатын тежелудің шамаларының ара қатынасына, реакцияға қамтылған қоздырушы және тежеуші синапстар санына байланысты болады. Қоздырушы потенциал тежеушіден басым болса, оның күші нейрондағы деполяризацияны табалдырық деңгейіне жеткізеді де қозу импульсі туды және керісінше, потенциал күшейіп кетсе, жоғарыда айтқандай, нейрон мембранасындағы деполяризация айнымалы деңгейіне жте алмайды яғни қозу толқыны тумайды.

Пресинапстық тежелу.Бұл да аралық тежеуші нейрондардың қатысуында іске асады. Атына сәйкес тежелуді тудыратын прогцесстер персинапстық мембранада жүреді. тежеуші аралық нейрон аксонынның ақырғы тармақтарының ұштары қоздырушы нейрон аксонының ақырғы тармақтарында (пресинапстық терминальдарында) тежеуші синапстар түзеді. өйткені, бұл синапстарда жасалатын медиаторлар терминальдар мембранасын хлор иондарына өткізгіштікті күшейту арқылы деполяризациялайды. Осы деполяризация қоздырушы аксон тармақтарына түсетін импульстер амплитудасын төмендетеді. Бұдан оларда босауға тиіс қоздырушы медиаторлар мөлшері азаяды (бұл жерде кальций иондарының терминальдар ішінде түсетін мөлшерінің аз болуының да ролі бар деп есептеледі). Ендеше қоздырушы постсинапстық потенциал шамасы төмендейді, таралатын әрекет потенциалы тумайды. Ескертетін нәрсе, қоздырушы нейрон аксонының терминальдары тежеуші нейрон аксоның ұштар үшін постсинапстық роль атқарады да, ал өздері жабдықтайтын келесі нейрон үшін пресинапстық роль атқарады.

Пессимальды тежелу – соңғы тежелуге жатады. Бұл үшін арнайы тежеуші құрылымдардың қатысуы міндетті емес. Қоздырушы синапстарға түсетін импульстер шамадан артық жиілеп кеткенде постсинапстық мембранада күшті деполяризация жүретіндіктен пайда болады.

Аутогендік тежелу де соңғы тежелуге жатады. Ол қозу аяқталған соң ізінше туады. Пайда болған қозу импульсі тоқтағаннан кейін нерв клеткасы мембранасында күшті іздік гиперполяризация дамиды. Сол себептен қоздырушы постсинапсық потенциал мембрананы айнымалы деңгейге жететіндей дәрежеде деполяризациялай алмайды, таралатын әрекет потенциалы тумайды.

Қайтымды тежелу. Реншоу клеткасы деп аталатын тежеуші клетканың қатысуымен іске асады. Жұлындағы мотмнейрондар аксондарды жұлыннан шығар алдында өзінің коллатеральды (бүйір тармақтары) арқылы ондағы Реншоу клеткаларының аксон ұштары сол мотонейрондардың өз денелерінде не олардың дендритерінде тежеуші синапстар түзеді. Олай болса осы тізбек арқылы мотонейроннан шыққан қоздырушы импульстер Реншоу клеткасына жетіп оны активтіендіре алады. Ал Реншоу нейроны өз тарапынан мотонейрондардан тежелу тудырады. Басқаша айтқанда, мотонейрондардан шыққан қозу импульстері Реншоу клеткалары арқылы қайтып оралып оларда тежелу тудыратын сияқты көрінеді. Сондықтан мұндай тежелуді қайтымды тежелу деп атайды. Дж. Эккклетің т.б. зерттеулері бойынша қайтымды тежелу тек жұлын деңгейінде ғана емес, бүкіл орталық нерв жүйесінің үйлестіруді ұйымдастыру қызметінде маңызды роль атқарады.

· Иллюстрациялық материал:

1. Сеченовтық тежелуі.

2. Тежелудің түрлері.

4. Нейронның бола алатын жағдайлары.

5. Қызметтік жүйе.

6.Бақаның бас миы.

7. Сеченовтың тәжірибесімен тежелудің түрлері.

Орталы? нерв ж?йесіні? эволюциялы? дамуы жайлы ?ыс?аша т?сінік

Тірі а?заларды? эволюциялы? даму барысында біртіндеп нерв ж?йесі к?рделене бастады (централизация ж?не цефализация), осы?ан байланысты оларды? мінез-??лы?тары да ?згере бастады.

Нерв ж?йесі дамуыны? кезе?деріне ?озу жіберсек, оларды? бірнеше кезе?нен т?ратынын бай?ау?а болады. ?арапайымдыларда нерв ж?йесі жо?, біра? кейбір инфузорияларда клетка ішінде ?оз?ыш фибриллярлы ?оз?ыш аппараттарын кездестіруге болады.

Организмдерді? к?п клеткалы т?ріне ?туіне байланысты нерв ж?йесіні? біртіндеп к?рделене баста?анын бай?аймыз. ?озу?а ?абілеттілігі бар мамандандырыл?ан тканьдер ?алыптасады.

Орысты? ата?ты физиологы, ?алым И.П.Павловты? айтуынша: “Сырт?ы ж?не ішкі ортада?ы к?пт?рлі ?згерістерге ?рбір тірі орга-низм таби?атты? бір б?лігі сия?ты, белгілі бір о?шаулан?ан ж?йе ретінде ?зін-?зі тепе-те?дік к?йге келтіруге тырысады”.

Ж?лынны? ??рылымында?ы басты бір ерекшелігі оны? ??рылысы сегмент пішінді бірнеше ?айталанып орналасуынан болады, бас?аша айт?анда 31-33 сегменттен т?рады. Оны? арт?ы жа?ынан нерв т?біршелері (тамырына) кіреді, онда арт?ы т?бірше, ал алды??ы б?лігінен алды??ы т?бірше шы?ады, сонды?тан алды??ы т?бірше деп атайды.

Ж?лынны? ?не бойында екі жерден ?алы?дайды немесе жуандайды, біреуі мойын б?лігінде, екіншісі белдемеде. Осы жерде бас?а б?ліктеріне ?ара?анда нейрондарды? саны ?те к?п.

Ж?лынны? рефлекторлы? ?ызметі

Етті? созылу рефлексі. Егер етті? сі?іріне механикалы? со??ымен ?сер етсе, еттер (созылып) жиырылып ?оз?алыс?а келеді. Мысалы, тізеде тобы?ты? сі?іріне жайлап со?са, балтыр еті жиырылып, сол ая?ымыз ?оз?алыс?а т?седі. Б?л жердегі рефлекс до?асы мынадай жолмен ж?реді.

1) Т?рт басты ет рецепторы ? ж?лын т?йіні ? арт?ы т?біршек ? ІІІ бел сегментіні? арт?ы ?сіндісі ? сол сегментті? алды??ы ?сіндісіндегі мотонейроны ? т?рт басты етті? талшы?ы. Ал осы рефлексті? тууы немесе жауап беру реакциясы, егер жазыл?ыш еттер жиырыл?ан кезде бір уа?ытта б?гілгіш еттерде жиырылма?ан жа?дайда м?мкін болмас еді.

2) Тері рецепторыны? рефлекс тітіркендіргішті? к?шіне ж?не тітіркендірген рецепторды? т?ріне, оны? е? со??ы реакциясы б?гілгіш еттерді? жиырылуы ар?ылы болады.

3) Вицеремоторлы рефлекс ішкі органдарды? эфференттік нервтерді? ?озуынан пайда болады. Мысалы, к?кірек клеткасы, ??рса? ?абыр?а еттері ж?не ар?аны? жазыл?ыш еттері.

Бас миы. Ми ба?анасы

Бас миы (encephalon) шы?уына, ??рылысына ж?не ат?аратын ?ызметіне байланысты екі ?лкен б?лікке б?луге болады:

Ми ба?анасы ж?не алды??ы ми. Алды??ы ми?а аралы? ми ж?не ?лкен ми жатады.

Ми ба?анасына жататындары: сопа?ша ми, арт?ы ми (к?пір ж?не мишы?), орта??ы ми. Филогенетикалы? жа?ынан ?арастыратын болса?, ми ба?анасы ?лкен ми сы?арларына ?ара?анда ескілеу ??рылым болып табылады. Осы ми б?лімінде ж?лын?а т?н кейбір белгілеріні? орны са?тал?ан. Олар ?андай?

Біріншіден – ж?лын?а т?н сегменттері ?лі са?тал?ан. Оны? д?лелі мидан шы?атын нерв т?бірлері (корешок) ж?не бас миы, нерв ядролары белгілі бір ретпен орналас?ан.

Екіншіден – ж?лыннан басталатын ?оз?ал?ыш, вегетативтік ж?не сезгіш нервтерді? топографиялы? дамуы да ?рі ?арай ба?анада жал?асып жатыр.

Сопа?ша ми (medulla oblangat)

Сопа?ша ми ?зынды?ы 25 мм ж?лынны? жал?асы. Ж?лын?а ?ара?анда сопа?ша миды? ??рылымы к?рделі, ?сіресе ядроларыны? ?р т?рлілігі ж?не ??рылысында болады. Б?л жерде ??рылысы ?айталанып, метамерлі емес с?р зат ядро т?рінде шет жа?та орналас?ан.

Оливье (з?йт?н) сол ар?ылы ж?лынмен эксрапирамидалды ж?йе ж?не мишы?пен байланысады. Оливье – ж??а сына т?різді ядро немесе Голля, Бурдаха ядролары деп аталады.

Осы жерде т?мен ?арай ж?не жо?ары ж?ретін пирамидалы? жолдарды? ?иылыс?ан, байланыс?ан жері, олар сына т?різді шо?тардан (Голля ж?не Бурдаха) реткулярлы формациялардан т?рады.

Сопа?ша ми ?зіні? ядро ??рылымдары ж?не ретулярлы торлары ар?ылы вегетивтік, соматикалы? д?м сезу, есту, вестибулярлы? рефлекстерді? ж?руін іске асыру?а ?атысады.

Сопа?ша ми ядроларыны? ерекшеліктеріні? бірі ядроларында біртіндеп ?озу процесіні? н?тижесінде к?рделі рефлексті? іске асуын ?амтамасыз етеді. ?сіресе, асты ж?ту кезінде бірнеше ет біртіндеп, белгілі бір ретпен ж?мыс істейді.

К?пір (Варолий к?пірі)

К?пір сопа?ша мидан жо?ары орналас?ан, сезгіштік, ?ткізгіштік, ?оз?ал?ышты? ж?не интегративтік рефректорлы? ?ызмет ат?арады.

К?пірді? ??рамына мынадай нервтерді? ядролары кіреді – б?ру (бет, ?шкіл) немесе шеттетпе (отводящий) – улитковый.

К?пірді? ретикулярлы торы орта??ы ж?не сопа?ша ми торларымен жал?асып жатады.

К?пірді? е? басты ??рылымыны? бірі – мишы?ты? орта??ы ая?ы. Осы ар?ылы ?лкен ми ?ыртысы мишы?ты? жарты шарларымен байланысып, компенсаторлы ж?не морфологиялы? ?ызметті ?амтамасыз етеді.

К?пірді? сезімталды? ?ызметін ?амтамасыз ететін ?шкіл ж?не предверно – улитка нервтері. Б?л жерде вестибулярлы тітіркендіргіш жерді? тартылыс к?шіне ж?не ба?ытына талдау жасайды.

Ал ?шкіл нерв ядросы сезуді бет еті рецепторынан, басты? алды??ы шаш б?лігінен, м?рын ?уысында?ы шырышты ?абаттан ж?не ауыздан, тістен, к?зді? алмасыны? д?некер ?абы?ынан (конъектива) ?абылдайды.

Т?рт т?мпешіктен ж?не оны? ая?тарынан т?рады. Орта??ы мида?ы е? бір ірі ядроларыны? бірі ?ызыл ядро, ?ара зат, к?з ?имылдатушы ж?не шытырын (блоковидный) нервтеріні? ядросы, сонымен бірге торлы формация ядролары бар. Сезімталды? ?ызметі есту ж?не к?ру информациясын іске асырады. ?ткізгіштік ?ызметі – осы жерден миды? жо?ар?ы б?лігін таламус, ?лкен ми ж?не мишы??а ?арай жо?ар?ы к?терілуші жол ?теді. Ал т?менгі жол сопа?ша ми ж?лын?а ?арай ?теді. Олар пирамидалы? жол, ?ыртыс к?пір, руброретикул спиналды жол.

?оз?ал?ышты? ?ызметі – блок т?різді нерв, ?оз?аушы нерв ядросы, ?ызыл ядро, ?ара зат ядролары ар?ылы іске асырылады.

?ызыл ядро ми ая?ыны? жо?ар?ы жа?ында орналас?ан ?лкен миды? ?ыртысымен байланысты. Егер ?ызыл ядро мен сопа?ша миды? ретикулярлы формациясыны? арасында?ы байланыс б?зылса, еттерді? сіресуі (децеребрациялы? ригидность) деген ??былыс пайда болады. Былайша айт?анда, жазыл?ыш еттер стресіп, ?сіресе ая?-?ол, мойын, ар?а еттері ?атып, тонусы к?шейеді. Оны? басты себебі вестибулярлы ядроны? немесе ядро еттерін реттеуін жазылдыр?ыш мотонейронны? активтілігіні? ?серінен болады.

?ызыл ядро ?лкен ми ?ыртысынан ал?ан а?параттарды т?менгі б?лігіне, ?ыртыс асты ядросына ж?не мишы??а іс-?имыл жасау?а дайындал деген а?паратты ж?не тірек ?имыл аппараттарыны? к?йін ж?лынны? мотонейронына руброспиналды жол ар?ылы ?ткізеді. С?йтіп, б?лшы? еттерді? тонусын реттейді

?ара зат – б?л орта??ы миды? ая?тарында орналасады, шайнау, ж?ту актілерін ж?не адам жаз?анда сауса?тарыны? на?ты, д?рыс ?имылын реттейді.

?шінші ?арынны? ?абыр?алары аралы? мидан т?рады. Эмбрионалды даму кезінде ол алды??ы ми к?піршігінен пайда бол?ан.

Б?л миды? басты б?ліктері: таламус немесе к?ру т?бесі, гипоталамус немесе к?руші т?бені? асты??ы айма?ы. Таламус ядролары ?шінші ?арыншаны? ?абыр?аларында орналас?ан, ал гипоталамус ядролары ?арыншаны? т?менгі ж?не т?менгі б?йір ?абыр?аларында орналас?ан.

?шінші ?арынша жо?ар?ы беткейі, т?бесі ж?не эпифизден т?рады.

Аралы? миды? с?р тканіні? тере?дігінде сырт?ы ж?не ішкі тізелік денесінде ядролар орналас?ан.

Таламус клеткаларыны? с?р заты топтасып к?п ядро ??райды, барлы?ы 40-?а жа?ын ?р т?рлі ядролар бар. Орналасуына ?арай мынадай топтар?а б?лінеді: алды??ы, интрамуралды, орта??ы ж?не арт?ы. Ат?аратын ?ызметіне ?арай спецификалы?, спецификалы? емес ядролар деп екіге б?луге болады. Спецификалы? емес ядролар аксондары диффузды т?рде ми ?ыртысыны? барлы? б?ліктеріне жіберетін болса, ал спецификалы? ядро нейрондары ми ?ыртысыны? белгілі бір клеткаларымен ?ана байланыс?а т?седі. Спецификалы? емес ядролар орта??ы мида?ы ретикулярлы формацияны? жал?асы, сонды?тан да таламусты? торлы формациясыны? ?ызметін ат?арушы деуге болады.

Гипоталамус – азда?ан ядролардан т?рады, олар гипофизге жа?ын миды? табанында орналас?ан. Гипоталамусты ??раушы клетка ядролары вегетативті нерв ж?йесіні? жо?ар?ы ?абат астында?ы орталы?ы ж?не бас?а да органдарды? ма?ызды функциялы? орталы?ы болып есептеледі. Таламусты? ерекше ядроларына импульстер экстропирамиалды ?оз?ал?ыш аппараттарды? рецепторларынан кезеген нерв ар?ылы ішкі м?шелерге апарады. Б?л жерде соматикалы? ж?не интеррецепторлы? импульстер бір-бірімен байланысып, ми ?ыртысыны? белгілі бір участогына жетеді. Спецификалы? ядроларды тітіркендіргенде ?озу ми ?ыртысына 1–6 м/сек жетеді.

Спецификалы? емес ядролар к??іл ?ою, к??іл б?лу процесінде ?йымдастыру?а ?атысады. М?ны реформация деп те ?арау?а болады. Б?л ми ?ыртысыны? белсенділігін ?ыс?а уа?ыт?а жо?арылату?а ?атысады.

Таламус за?ымдал?анда ми ?ыртысына келетін импульстер то?талады. М?ны? ??рамына с?р т?мпешік (серый бугор) гипофиз ж?не мамиллярлы дене жатады.

М?нда нейросекретті клеткалар бар, олар: вазопрессин, окситоцин, рилизинг–гормон, т.б. б?леді. Гипоталамус пен гипофиз арасында нервтік ж?не тамыр ар?ылы байланыс жа?сы жетілген.

?анда каппилляр торы жа?сы жетілген. Ол тасымалдау гипоталамус нервтік ж?йе мен эндокриндік ж?йені? ?зара ?арым-?атынасын іске асырады.

Алды??ы ми. Ми ?ыртысы асты ядросы

Алды??ы ми?а базалды нерв т?йіндері ж?не ми жарты шарлары жатады.

Базалды нерв т?йіндері ядро типтес ??рылымдар, олар ?лкен ми жарты шарларыны? ішінде ма?дай айма?ы мен аралы? миды? арасында орналасады. Б?лар?а жататындар ??йры?ты ядролар ж?не “?абырша?”, “жола?ты дене” деген жалпы атпен аталады. Осы?ан байланысты болуы м?мкін. С?р затты ??раушы нерв клеткаларыны? жиынты?ы ?абат-?абат болып, бір нерв клеткада екінші а? зат (талшы?тар) орналасып, жола?танып жатады.

Сол?ын шармен ?осылып олар ми?ыртысы ядросыны? стриопаллидарлы? ж?йесін ??райды. Б?л ж?йе ОНЖ-ны? эволюциялы? даму процесінде жо?ар?ы даму де?гейіне дейін к?теріліп, ?сіресе рептилияларда, ??старда алды??ы миды? е? басты негізгі ??рылымына айналады.

Сопа?ша ми мен к?пірді? ?стінде ж?не миды? жарты шар-ларыны? артында орналас?ан. Эвалюциялы? даму жолына ?арайтын болса?, б?л да ертеден пайда бол?ан ??рылым деуге болады. Е? ал?аш мишы? д??гелек ауыздыларда пайда бол?ан, осыдан бастап барлы? омырт?алыларда ке?істіктегі ?имыл-?оз?алысыны? д?рысты?ын рет-теу ?ызметі жа?ынан ??сас болады.

Анатомиялы? ??рылысына к?з жіберсек, ол орта??ы б?лігі – черв, оны? екі жа?ында жарты шарлар ж?не б?йір флоккуляронодуалды б?ліктері орналас?ан.

Ж?йке ж?йесі – б?л организмні? барлы? м?шелері мен ж?йелері ?ызметтерін ?немі ?орша?ан ортамен ?зара байланыстыра отырып біріктіруші ж?не ?йлестіруші арнайы ??рылымдарды? жиынты?ы.

ОРТАЛЫ? Ж?ЙКЕ Ж?ЙЕСІ

Орталы? ж?йке ж?йесі (ОЖЖ) бас миынан ж?не ж?лыннан т?рады, ол а?заны? барлы? ?рдістерін реттейді ж?не адам а?засында?ы барлы? ж?йелерді? бас?ару орталы?ы ?ызметін ат?арады.

Ми ?абы?шасы бас ми мен ж?лынды ?оршап т?рады. Олар д?некер?лпалы? ??рылымдардан т?рады.

?абы?шаларды? сызбан?с?алы? к?рінісі

Менингит – милы ?абы?тарды? ?абынуы.

Миды? ?анмен ?амтылуы етілуі екі ?й?ы ж?не екі омырт?а жотасы артерияларымен ?амтамасыз етіледі.

Ж?ЙКЕ Ж?ЙЕСІНІ? ??РЫЛЫСЫ

Ж?йкелер – ОЖЖ-нен тыс жалпы д?некер?лпалы? ?абы?шамен біріктірілген ж?не ж?йке импульстерін ?ткізетін ж?йке жасушалары ?сінділеріні? жиынты?ы.

Сезімтал ж?йкелер – сезімтал нейрондарды? дендриттерінен ??рал?ан.

?оз?алыс ж?йкесі – ?оз?алыс нейронадарыны? аксондарынан ??рал?ан.

Аралас ж?йкелер – аксондар ж?не дендриттерден ??рал?ан.

Ж?йке т?йіндері – орталы? ж?йке ж?йесінен тыс нейрон денелеріні? жина?талуы.

Ж?йкелік ая?тамалар:

Рецепторлы? – м?шелердегі дендриттерді? со??ы ??рылымдары; тітіркендіруді ?абылдайды ж?не оны ж?йке импульсіне айналдырады.

Эффекторлы? – іс-?рекет м?шелері: б?лшы?еттер, бездердегі аксондарды? со??ы ??рылымдары.

Ж?йкелік импульс – жасуша мембраналары бойымен таралатын электрлік сигнал.

Ж?ЙКЕЛІК Ж?НЕ ЭНДОКРИНДІК РЕТТЕЛУЛЕРДІ? САЛЫСТЫРМАЛЫ СИПАТТАМАСЫ

Ж?йкелік ж?не эндокриндік ж?йелер а?за ?ызметтерін бірлесіп реттейді ж?не тепете?дікті са?тайды.

Гомеостаз – ішкі орта ??рамы мен ??рылымыны? т?ра?тылы?ы; а?заны? ?алыпты ?ызмет етуін ?амтамасыз ететін ішкі тепе-те?дік пен ж?йелерді? келісті ?ызмет ету жа?дайы.

М?ШЕЛЕР ?ЫЗМЕТІНІ? РЕТТЕЛУІ

Ж?лын тартпа пішініне ??сас, ?зынды?ы 45 см, диаметрі 1 см. Ортасында ж?лын с?йы?ты?ына толы канал бар.

Ж?лын ?а??а б?лшы?еттері (бас б?лшы?еттерінен бас?а) мен ішкі м?шелерді ж?йкелендіреді.

Ж?лын (церебральді немесе ж?лын-ми) с?йы?ты?ы ми ?арыншаларында?ы тамырлы торлар ар?ылы ?ндіріледі; ??рамы жа?ынан ?ан плазмасына ??сас. Оны? к?лемі 120-150 мл ??райды.

Ж?лын с?йы?ты?ы айналымыны? сызбан?с?асы

Іс ж?зінде бас ми мен ж?лын екі ?абат с?йы?ты? арасында орналас?ан.

Бас миы ми сауытында?ы ми ішінде орналасады. Оны? орташа салма?ы 1360 г. Ми ?ш ?лкен б?лікке б?лінеді: ми ба?анасы, ?ыртысасты ж?не ?лкен ми сы?арларыны? ?ыртысы. Бас мидан 12 ж?п бас ж?йкелері шы?ады.

Бас миыны? ??рылысы

БАС МИЫНЫ? ??РЫЛЫСЫ МЕН ?ЫЗМЕТІ

БАС МИЫНЫ? ?ЛКЕН ЖАРТЫШАРЛАРЫНЫ? ?АБЫ?Ы

?лкен жартышарларыны? ?абы?ы – филогенетикалы? т?р?ыда миды? біршама жас ??рылым б?лігі. Сайларыны? есебінен ересек адамдарда ?абы?ты? беткі ?абатыны? жалпы к?лемі 1700-2000 см 2 ??райды. ?абы?та бірнеше ?абат болып 12-ден 18 млрд.?а дейін ж?йке жасушалары орын ал?ан.

Бас миыны? ж?мысы

?ЛКЕН МИ ЖАРТЫШАРЛАР ?АБЫ?ЫНЫ? МА?ЫЗДЫЛЫ?Ы

Бас ми ?абы?ыны? функционалды? зоналары мен б?ліктері

Бас миыны? жартышарлары

?ЛКЕН МИ ЖАРТЫШАРЛАРЫНЫ? СЕЗІМТАЛ Ж?НЕ ?ОЗ?АЛТ?ЫШ АЙМА?ТАРЫ

Денені? ?оз?алыста?ы б?лігі ?аншалы?ты к?п болса, бас ми ?ыртысыны? соншалы?ты к?п айма?ы м?шелер ж?мысын ба?ылайды.

Рефлекс – сырт?ы ж?не ішкі ортадан келетін, орталы? ж?йке ж?йесі ар?ылы ж?зеге асырылатын ж?не бас?арылатын тітіркендіргіштерге организмні? жауап реакциясы.

Т?йсіктер (Павлов И.П. бойынша) – к?рделі шартсыз рефлекстер.

Тітіркендіргіштерде рефлексті? к?мегімен рефлекторлы? до?а бойымен ?озуды? ?туі мен тежелу ж?зеге асырылады.

Рефлекторлы? до?а, немесе рефлекторлы? ше?бер – рефлексті ж?зеге асыру барысында ж?йкелік импульстер ж?ріп ?тетін жол.

Рефлекторлы? до?аны? сызбан?с?асы

Рефлекторлы? до?аны? 5 б?лімі:

1. Рецептор – тітіркендіргішті ?абылдайды ж?не оны ж?йкелік импулське айналдырады.

2. Сезімтал (орталы??ы тебетін) нейрон – ?озуды орталы??а ?ткізеді.

3. Ж?йке орталы?ы – ?озу сезімтал нейрондардан ?оз?ыш нейрондар?а ауысады (?шнейронды? до?ада аралы? нейрон да болады).

4. ?оз?ыш (орталы?тан тепкіш) нейрон – ?озуды орталы? ж?йке ж?йесінен ж?мысшы м?шелерге тасымалдайды.

5. Ж?мысшы м?ше – алын?ан ?озу?а ?серленеді.

Кері байланыс принципі

Ж?мысшы м?шелер рецепторларынан а?парат реакцияны? тиімділігін д?лелдеу ?шін, ж?не керек бол?ан жа?дайда реакцияны ?айта ж?зеге асыру ?ажеттігі жайлы м?лімет ж?йкелік орталы??а келіп т?седі.

ШАРТТЫ РЕФЛЕКСТІ? ?АЛЫПТАСУЫ

Шартсыз (сырт?ы) тежелу

ШАРТТЫ РЕФЛЕКСТЕРДІ? ТЕЖЕЛУІ

Шартсыз (сырт?ы) тежелу

Егер шартты та?амды? рефлекстен алдын немесе сонымен бірге кенеттен к?штірек сигнал пайда болатын болса (дыбыс, иіс, жары?тану ?згеруі), онда шартты рефлекс б?се?дейді немесе жо?алады, ?йткені кез-келген жа?а тітіркендіргіш итте шартсыз бейімделу рефлексін тудырады, ол ?з кезегінде шартты реакцияны тежейді.

Доминанта принципі (Ухтомский А.А. бойынша)

Б?л жа?дайда басты орында?ы ?озу орталы?ы барлы? бас?а оша?тарды б?се?детеді ж?не а?заны? жауап реакциясыны? сипатын аны?тайды.

Шартты (ішкі) тежелуі

?за? уа?ыт бойына шартты тітіркендіргішті шартсызбен ны?айтып отырма?ан жа?дайда: шыра? жан?ан кезде та?ам бермегенде туындайды.

Мінез-??лы? формасыны? ?згеруіне алып келеді.

ВЕГЕТАТИВТІК Ж?ЙКЕ Ж?ЙЕСІ

ВЕГЕТАТИВТІК Ж?ЙКЕ Ж?ЙЕСІНІ? ?ЫЗМЕТІ

Данный текст является ознакомительным фрагментом.

Дәрістің мақсаты: студенттерге орталық жүйке жүйесі жайында түсіндіру, жалпы

Дәрістің жоспары:

1. Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы

2. Мидың әртүрлі бөлімдерінің функционалдық маңызы

3. Мидың лимбиялық жүйесі

Қарапайым ағзаның бір жасушасында әртүрлі қызмет атқарылатын болса, оның күрделенуі салдарынан әртүрлі жасушалар пайда болады. Мысалы, біреулері жиырылуға (ет жасушасы), екіншісі сөл бөлуге (бездер), үшіншілері сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерді қабылдап, өткізіп, оған жауап беруге (жүйке жасушалары) бейімделген. Жүйке жүйесінің ең қарапайымы- қарапайым омыртқасыз жануарларда (губкалар, медузалар) диффузды жүйке торы. Жоғарғы сатыдағы омыртқасыз жануарларда (құрттар, бунақтылар, насекомдар т.б.) жүйке жүйесінің сегментті құрылымды, ал омыртқалы жануарларда жүйке жүйесінің ең жоғарғы бөлімі – ми пайда болды. Ми сыңарлары қыртысының түзілуі, оның төменгі бөлімдерінің қызметін өзіне бағындырып, ерекше қызметтер - ойлау, дүниетану, пікір тудыру т.б. пайда болды.

Адамның орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) құрылысы мен қызметі жоғарыда атап өткен эволюциялық құбылыстарды қайталайды. Мысалы: ОЖЖ-нің құрылысы қарапайым көне бөлімдері- сегментті: жұлын, сопақша ми, ортаңғы ми дененің белгілі бір бөлімдерін жүйкелендірсе, сегмент үсті бөлімдері: аралық, мишық, ми сыңарлары қыртысы дене мүшелерінің қызметін ОЖЖ-нің сегментті бөлімдеріндегі орталықтар арқылы басқарады.

Жүйке жүйесі шеткі ( жүйке талшықтары мен түйіндер) және орталық бөлімдерден тұрады. Орталық жүйке жүйесіне (ОЖЖ) жұлын мен ми жатады.

ОЖЖ- сі ағзадағы барлық мүшелер мен ұлпалардың қызметін реттеп, бір бағытта өтуін қамтамасыз етеді, яғни ОЖЖ-сі ағзадағы барлық ұлпаларды, мүшелерді бір тұтас ағзаның мүддесіне бағындырып, оның сыртқы және ішкі ортаның өзгерістеріне бейімделуін қамтамасыз етеді.

Нейрондардың ең басты үш түрін айырады: афференттік(сезімтал немесе орталыққа тепкіш)- пайда болған қозуды орталық жүйке жүйесіне (миға, жұлынға), эфференттік нейрондар(орталықтан тепкіш,қозғағыш)-импульстерді орталық жүйке жүйесінен түрлі шеткі мүшелерге , ұлпаларға (мысалы, қаңқа еттерін жабдық тайтын- мотонейрон); қондырма (аралық) нейрондар- афференттік нейрондарды эфференттік нейрондармен байланыстырады,саны жағынан ең көбі (1- сурет).

Нейрондардың өзіне тән ең негізгі қызметтері: 1) сыртқы әсерлерді қабылдау, яғни рецепторлық қызмет (оны рецепторлық нейрондар, қозуды рецепторлардан жұлын мен миға қарай өткізеді); 2)информацияны өңдеу, сақтау- интеграциялық қызмет; 3) қозу орталықтан (ми, жұлыннан) шеткі ағзалар мен ұлпаларға жеткізу-эффекторлық қызмет.

ОЖЖ-нің негізгі қызметі- рефлекс.

Рефлекс(латынша reflecsus- тойтарыс беру) тірі ағзаның тітіркендіргішке ОЖЖ-нің қатысуымен беретін жауабы. Бұл терминді физиология ғылымына алғаш рет Рене Декарт (1944) енгізген. Әрбір рефлекстің өзіне тән рефлекторлық доғасы болады.Рефлекторлық доғадегеніміз қозудың жүретін жолы, ол 5 бөлімнен тұрады (2 - сурет): 1) рецептор – тітіркендіргішті қабылдағыш; 2) афференттік жүйке қозуды жүйке орталығына жеткізуші; 3) жүйке орталығы; 3) эфференттік жүйке – қозуды орталықтан шеткі мүшеге жеткізеді; 4) эффектор – жауап беруші мүше.

Ағзаның барлық рефлекторлық реакциясы екі топқа бөлінеді: шартсыз және шартты рефлекстер.

Шартсыз рефлекс– жүйке жүйесінің (жұлын, артқы ми, аралық ми, мишық) қатысуымен туа біткен, сыртқы және ішкі ортаның әсеріне жауабы.

Шартты рефлекс - жеке тіршілік барысында сыртқы және ішкі ортаның әсеріне үлкен ми сыңарларының қыртысы мен қыртыс асты бөлімдерінің қатысуымен іске асатын жауабы.

Жұлынақ және сұр құрылымды заттан тұрады.Ақ зат жүйке талшықтарынан, сұр зат нейрон денесінен құралады. Ақ зат сұр затты айнала қоршайды. Сұр зат рефлекторлық, ақ зат қозуды өткізуқызметін атқарады.

Бас миға сопақша ми (артқы), ортаңғы, аралық ми, мишық және үлкен ми сыңарларының қыртысы жатады. Жаңа туған баланың миының салмағы орташа 400г, 6-7 жаста ересек адам миының 4/5–не жетсе, 17-20 жаста толық дамиды, ерлерде мидың салмағы 1360 г, әйелдерде 1260 г.

Сопақша мида негізгі тыныс алу, жүрек қан тамырлар орталығы және ас қорыту (шайнау, сілекей бөлу, жұту), қорғаныс (түшкіру, жөтелу, кірпік қағу т.б.) орталықтары бар.

Ортаңғы ми бұлшық еттердің тонусын реттеп, шайнау, жұту рефлекстерін үйлестіруді, есту және көру рефлекстерінің алғашқы орталығы.

Аралық миға көру төмпешігі (таламус), төмпешік асты (гипоталамус), төмпешік үсті (эпиталамус) құрылымдары жатады.

Таламус40 шақты ядролардан тұрады. Бұл ядроларда барлық афференттік жүйелерден ми қыртысына кететін өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының нейрондары орналасады.

Гитпоталамус– 32 жұп ядолы құрылым. Ол ОЖЖ-нің құрылымдары мен шеткі ағзалар, ұлпалармен екі жақты қатынасының арқасында ағзада көптеген қызметтерді реттейді. Гипоталамус ішкі мүшелердің қызметіне вегетативтік жүйке жүйесі мен ішкі сөлініс бездері арқылы әсер етеді.

Қыртыс асты базальдық түйіндер (солғын шар, жолақ дене) бұлшық еттердің тонусын реттейді, бұлшық ет жұмысы кезінде дененің күйін сақтайды.

Мишықадамның өз еркімен не оған бағынбайтын күрделі қимыл - әрекеттерді үйлестіреді және вегетативтік қызметтерді реттеуге қатысады.

Торлы құрылым ми бағанында орналасқан қысқа тармақты жасушалар ми қыртысының қызметін ширатады немесе әлсіретеді.

Орталық жүйке жүйесінің ең жоғарғы бөлімі – үлкен ми сыңарларының қыртысы, 12-18 млрд жүйке жасушасынан құралған. Ми қыртысы бірнеше аймаққа бөлінеді

1. I - ші қыртыс аймағы немесе талдағыштардың (сенсорлық) орталық аймағы пирамидті нейрондардан тұрады. Олар көбінесе шеткі рецепторлардың мидағы проекциялық алаңы.

2. II – ші қыртыс аймақтары біріншінің қасында 1-5 см ішкері орналасқан. Олар қабылданған ( информацияны) мәліметтерді жинақтап, таным, түйсінуді, ұғым туғызады.

3. III – ші қыртыс аймағы тек адамда ғана дамыған. Бұл жерде ең жоғарғы талдау мен жинақтау жүріп зат, құбылыс туралы біртұтас мағлұмат пайда болады.

Жүйке орталығы– ОЖЖ-нің белгілі бір жерінде топталған біріңғай қызмет атқаратын нейрондар жиынтығы. Ми ұлпалары қан тамырларымен, оттегімен басқа ұлпаларға қарағанда 10-20 есе жоғары қамтамасыз етіледі.

ОЖЖ-дегі нейрондар бір-бірімен синапстар арқылы жалғасады. ОЖЖ-дегі синапстар саны 10 15 - 10 16 , қозғалыс нейрондарының денесінде 15000-20000 синапстар кездеседі. Синапстар кездесетін орнына сәйкес

3.Аксоаксоналды болып ажыратылады.

Синапстар атқаратын қызметіне сәйкес:

1. Қоздырғыш ; 2. Тежегіш болып бөлінеді.

ОЖЖ - сі арқылы қозу бір бағытта өтеді және кешігіп өткізіледі, оны синапстік кідіру деп атайды.

Рефлекс уақыты бес бөлімнен тұрады:

1. Рецепторда қозу пайда болуға қажетті уақыт

2.Афференттік жүйке арқылы қозудың өту уақыты

3.Рефлекстің негізгі уақыты (ОЖЖ-дегі)

4.Эфференттік жүйке арқылы қозудың өту уақыты

5.Жауап беруші мүше қызметі- латентті кезең уақыты

Рефлекс уақыты рефлекторлық доғадағы нейрондар мен синапстар санына байланысты.

ОЖЖ-дегі екі немесе оданда көп тітіркендірулерді ұштастыра жинақы қозу- суммация деп аталады. Жинақталудың бір ізді - уақыттық және бір мезгілді- кеңістіктік түрлері бар.

ОЖЖ-де қозудың таралуын - иррадиация деп атайды. Оның себебі нейрондағы көптеген жүйкелер байланысы болуынан. Тітіркендіргіш күші көп болса ОЖЖ-дегі иррадиация да күшті болады. ОЖЖ-де тежегіш нейрондардың болуы салдарынан қозу белгілі бір жүйке жасушасында сақталады ( концентрация).

Кері байланыс – ОЖЖ-дегі жүйке қызметтік үйлестірудің негізгі принципі. Кез келген қозғалыс кезінде бұлшық еттегі, буындағы, сіңірдегі, рецепторлар қозып, импульстер ОЖЖ-не түседі.Жұүйке орталығына үздіксіз түсіп отыратын афференттік импульстер кері байланыс арқасында сол мүшелердің тонусын қамтамасыз етеді. Кері байланыс арқылы қызмет күшейсе - оң; нашарласа - теріс болады.

Уақытша қатты қозған жүйке орталығы басқа жүйке орталығындағы қозудан басым және күшті болуын доминантты қозу деп атайды, оның себептері:

1. жоғары қозғыштық;

2. қозудың тұрақты болуы;

3. қозуды жинақтай алу қабілеті;

4. инерция немесе қозуды – тудыратын стимул әсері тоқтаған соң ұзақ сақталу.