?аза?стан тарихы шпор алфавит бойынша

Қазақ хандығының құрылуы.

Атахан Қанат Аханұлы

Шығыс Қазақстан облысы білім басқармасы

XV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылуы - Қазақстан аумағында ежелден бері жалғасып келе жатқан этникалық процестің мәдени, рухани дамулардың мемлекеттіліктің дамуының және XІY- XY ғасырлардағы саяси просестердің заңды қорытындысы болып табылады. Сондай-ақ қазақ халқының құрылуының Евразия тарихында алатын тарихи маңызы ерекше. Cондықтан да қазақ хандығының құрылуының қазіргі күн зерттеп саралап жаңа қырынан көрсету кезек күттірмейтін маңызды мәселеге жатады. Күн сайын еліміздің мемлекеттілік тұғырының нығаюы бүкіл әлем алдында саяси және экономикалық беделінің өсуі Республикамыздың халықаралық аренадағы ролін айқындап отыр. Бүкіл дүниежүзі алдында қазақ мемлекеті өзінің дербестігімен және әртүрлі халықаралық саясаттағы ролімен көзге түсуде. Міне сол себепті де қазіргі мемлекетіміздің XV ғасырдағы бір көрінісі, бір белесі болып табылатын қазақ хандығының тарихы оның ішінде оның құрылуы кімді болса да қызықтыра бермек.

Қазақ хандығы - шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұлан-байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ - қазақ халқының негізінде бірігуі арқылы XY-ғасырдың орта шенінде құрылды. Қазақ хандығының құрылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы мұрындық болды.

Алғашында Қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Ежелден осы алапты мекендеген тайпалар Дешті - Қыпшақтан қоныс аударған қазақ тайпаларымен етене араласып кетті. Әбілхайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынан күйзелген қазақ тайпалары бұл араға келіп ес жинап, етек жауып, экономикалық тұрмысы түзеле бастады. Мұны көрген Дешті-Қыпшақ қөшпенділері Әбілхайыр хан қол астынан шығып, бөгеуін бұзған судай ағылып, Қазақ хандығына қеліп жатты. Алайда жаңадан құрылған Қазақ хандығының экономикалық негізі әлсіз еді және бірсыпыра қазақ тайпалары Әбілхайыр хандығының, Моғолстанның, Ноғай Ордасының және Батыс Сібір хандығының қол астында төрт хандыққа бөлшектеніп отырған болатын. Ал Әбілхайыр хан болса өзіне қарсы шығып, Жетісуға қоныс аударған қазақтардың өз алдына хандық құрып отырғандығына және оған көптеген тайпалардың ағылып барып жатқанына азуын басып, қылышын қайрап отырды.

Жаңа кұрылған Қазақ хандығы құрамына, яғни батыс Жетісу өңіріне он шақты жыл айналасында екі жүз мыңдай саны бар көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріс-қонысты керек етті. Сонымен қатар көшпелі елдің отырықшы-егіншілігі көркейген аудандармен, әсіресе қолөнері мен саудасы дамыған экономикалық орталық - Сырдария жағалауыңдағы қалалармен сауда-саттық қарым-қатынасқа қолайлы жағдай жасау маңызды мәселеге айналды. Бұл қарым-қатынастьң оңалуына тек көшпелі ел ғана емес отырықшы аймақтардағы халықтар да мүдделі болды. Осы жоғарыдағы жағдайлардың талабына сай, Қазақ хандығының алдында үлкен тарихи міндеттер тұрды.

1.Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті-Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілхайыр хандығындағы аласапыран кезінде бұзылған еді).

2.Шығыс пен батыс сауда керуен жолы үстіне орнаған Сырдария жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Яса (Түркістан) т. б. қалаларды Қазақ хандығына қарату. Себебі Сырдария бойындағы бай қалалар бұдан бұрынғы мемлекеттік бірлестіктердің - Ақ Орданың, Әбілхайыр хандығының саяси-әкімшілік және сауда-экономикалық орталықтары еді. Сырдария бойындағы қалаларды өзінің экономикалық және әскери тірегіне айналдыру Дешті-Қыпшақ даласын билеудің басты шарты болып келген. Сондықтан бұл қалалардың саяси-экономикалық және соғыс-стратегиялық маңызы зор еді.

3.Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территориясын

Сырдария бойындағы қалалар мен Дешті-Қыпшақ даласы үшін күресте Қазақ хандығының басты бәсекелесі және ата жауы Әбілхайыр хан болды. Қазақ хандығы Әбілхайырға қарсы күресу үшін ең алдымен Моғолстан мемлекетімен тату көршілік, одақтық байланыс орнатты. Бұл одақ жоңғар тайшысы Амасанжының Моғолстанға және Әбілхайыр ханның Қазақ хандығына қарсы шабуылдарынан біріге отырып қорғануға мүмкіндік берді.

1468-жылы қыста Әбілхайыр хан Қазақ хандығын қиратпақ болып, Жетісуға жорыққа аттанды, бірақ сапары сәтсіз болып, осы жорық кезінде қаза тапты. Әбілхайыр хан өлгеннен соң өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды, ішкі шиеленістер күшейді. Әбілхайырдың қаза болуы Қазақ хандығының нығаюына және оның көлемінің кеңеюіне үлкен жағдай тудырды. Өзбек ұлысының үлкен бөлігі Керей мен Жәнібек ханға көшіп кетті. Қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагерлеріне қарсы күресте олардың ішкі-сыртқы қайшылықтарын толық пайдаланды. Әбілхайыр ханмен билікке таласып келген Жошы ұрпақтары - Ахмет хан мен Махмұд хан, батыс Сібірдің билеушісі Ибақ хан және Ноғай мырзалармен одақтаса отырып күрес жүргізді.

Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар осы күресте қаза тапты. Әбілхайыр ханның мұрагерлерімен күресте Қазақ хандары Әбілхайыр хан 40 жыл билеген Шығыс Дешті - Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі тайпаларды бірте-бірте өзіне қосып алды. XY-ғасырдың 70-жылдарында қазақтар Сырдария бойымен оған жалғас Қаратау өңірінің бірсыпыра территориясын басып алды. Сөйтіп қазақ хандығының территориясы әлдеқайда кеңейді, оған тұс-тұсынан қазақ тайпалары келіп қосылып жатты.

Алайда Сырдария жағасындағы қалалар үшін Әбілхайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен күрес отыз жылдан астам уақытқа созылды. Сонымен қатар бұл қалаларды Түркістан аймағын билеген Әмір Темір әулетінен шыққан Әмір Мұхаммед Мәзит Тархан мен Моғолстан ханы Жүніс хан да қолдарына түсіруге дәмелі болды.

Сыр бойы калалары үшін Қазақ хандары өте қажырлы қайрат жұмсады. Әбілхайыр ханның немересі Мұхаммед Шайбани Түркістан аймағына келіп, Мұхаммед Мәзит Тарханды паналады. Мұхаммед Мәзит Тархан Мұхаммед Шайбаниды қолдап, Қазақ хандығына қарсы аттандырмақ болды. Бірақ Мұхаммед Шайбани оның бұл үмітін ақтамады, керісінше оның қолынан Түркістан аймағын тартып алды. 1470 жылы қыста Қазақ ханы Керей қол бастап Түркістанға шабуыл жасады. Қазақ ханы Әз Жәнібектің үлкен баласы Махмұд сұлтан Созақ қаласын бағындырды, екінші баласы Еренжі Сауранды иемденді. Сауран түбінде қазақтардан соққы жеген Мұхаммед Шайбани Бұхараға қашты. Сөйтіп, Сырдария жағасындағы - Созақ және Сауран қалалары Қазақ хандығының құрамына кірді.

Керей мен Жәнібек хандардың басшылығымен жүзеге асқан бұл маңызды оқиғаны орта ғасырлық Қазақстан тарихында Түрік қағанатының, Қыпшақ хандығының құрылуымен салыстыруға болады. VІ ғасыр ортасында Түрік қағанатының құрылуы - Қазақстан тарихындағы ХІ-ХІІІ ғасырдың басы аралығын - Қыпшақ дәуірі деп аталатын тарихи дәуірге жатқызады. Ал Қазақ хандығының құрылуымен XV ғасырдың ортасынан бастап Қазақстан территориясында жаңа тарихи дәуір басталады. Ол - Қазақ хандығы дәуірі.

XV - XVІІІ ғасырлар аралығын қамтыған Қазақ хандығы дәуірі Қазақстан тарихында ерекше орын алады. Осы дәуірде ұлттық сана өсіп, халықтың өзіндік, өзіне тән ерекшеліктері айқындалады. Халқымыздың тарихи санасында өшпестей із қалдырған атақты хандар мен сұлтандар, батырлар мен билер, бектер мен әмірлер, ақындар мен жыраулар, ишандар мен абыздар осы тарихи дәуірде өмір сүрді. Ерлік пен елдікті паш еткізген небір айтулы тарихи оқиғалар осы дәуірдің еншісінде жатыр.

Өз алфавитін шығарған жұртты санамалап шықсақ, әуелі грек-римдік, еврей-араб, Қытай мәдениеті кіреді. Иә, бұл тізімге көшпенділер ілікпепті. Өйткені номадтар ештеме жасамады, олар тонаушылар, қиратушылар деген түсінік бар. Біз осы шағын мақаламызда ғасырдан ғасырға көшіп, еш өзгеріссіз келе жатқан қате тұжырымды түземекпіз.

Біле білсеңіз, грек-рим, еврей-араб жазуларының негізін көшпенділер ойлап тапқан. Қалай? Қашан? Ең әуелі, жер бетіндегі ең ежелгі жазу кімдікі, қайдан табылды деген сұраққа жауап берейік. Көне жазу – Таяу Шығыстан табылды! Бұларды протобибл жазулары дейді. Осыдан 4-4,5 мың жыл бұрын қашалыпты. Бірақ, әлі оқылмаған. Не жазылғанын ешкім білмейді.

Ғалымдардың бір парасы, бұл жазулар финикиялықтар алфавитінің арғы атасы болуы керек деп топшылайды. Финикиялықтар – теңізші-саудагер халық. Финикиялық көпестердің арқасында, олардың әліпбиімен ежелгі Эллада, яғни көне гректер танысып, өз әріптерін жасаған. Латын жазуы да осыдан тамыр тартады. Керек десеңіз, қазіргі араб, еврей жазуларының қалыптасуына осы финикиялық алфавиттің мол әсері тиген.

Финикиялықтардың әліпбиін өздеріне ыңғайлап, жаңа алфавит түзген жұрттың бірі – семмитер. Олардың жазуы ғылым тілінде Арамей деп аталады. Бір қызықты айтайық. В. Томсен көк түріктерінің қағаны Күлтегінге арналған бітіг-тасты оқу үшін осы көне Арамей алфавитін пайдаланған. Бекер емес. Арамей әліпбиіндегі 10 таңба түріктің сына әріптерімен дәлме-дәл келеді. Бұл ұқсастық қайдан шығып тұр? Томсен де, одан кейінгі ғалымдар да бұған жауап бермеді. Өйткені ешкім екі жұрттың жазуын бір-бірімен хронологиялық тұрғыдан байланыстыра алмады. Себебі, арамей жазуы біздің заманға дейінгі VII ғасырда пайда болса, ал түрік бітігі осы заманғы VII ғасырдың туындысы. Арада 1 мың жыл бар.

1 мың жыл бұрын түріктер арамей алфваитін алды немесе семмит жұртына өз әліпбиін апарды дейтін теория ешкімнің ойына келмеді. Өйткені, түрік жұрты – біздің заманда пайда болған халық. Біздің дәуірден бұрынғы кезеңдерде олар болмаған дейтін тұжырым бар. Сақтарды прототүрік деп айтудан қашып, олар ирантілді еді деп жүргендері де әлгі тұжырымның салқыны ғой.

Осыдан барып, жаңа теория шықты. В.А. Лившиц деген ғалым 1975 жылы түріктің руна жазуы пехлеви жазуының негізінде қалыптасты деді. Бұл әлгі арамейдің жалғасы боп келетін әліпби. Алайда, ирелеңдеген араб калиграфиясына ұқсайтын Пехлеви жазуынан геометрияландырылған түрік әріптерін шықты деу қисынға сыймайды.

Ал енді түріктің бітіг жазуы мен арамей алфавитіндегі 10 әріп неге ұқсайды? Сол мәселеге оралсақ. Финикиялық негіздегі Арамей жазуы б.з.д. VII ғасырда пайда болыпты. Ал, бұл уақытта Ұлы Далада жойқын мәдениет жасаған беғазылықтар дәуірі аяқталып, сақтар кезеңі басталып жатқан. Археолог Виктор Варфоломеев беғазылықтардың өз жазуы болғанын айтып отыр. Кент, Мыржық, Ақ-Кезең аталатын протоқалалардан әрқайсымызға әбден таныс Х, V, Ү таңбалар кезігетін жазуларды тапты.

Беғазылықтардың геометриялық жазуы, олардан кейін келген сақтарға мұра болып өтті. Біздің заманға дейінгі 679 жылы Ишпақай патша бастаған сақтар Таяу Шығысты жаулап алады.

Әлгінде айттық. Финикия жазуынан гректер, семмит халықтары өз алфавитін құрастырған деп. Сонда, қазіргі Латын, Кирил, Араб жазуларының пайда болуының басында сақтар, беғазылықтар тұр. Әлбетте, финикиялықтардың алфавитін негізге ала отырып, өздерінің төл әріптерін жасаған халықтар уақыт өте жазуын жетілдірді, дамытты. Бірақ, негіз қалды. Арамей алфавиті мен түріктің сына жазуындағы 10 әріптің ұқсас болуының себебі осында жатыр.

Көшпенділер алфавитті қалай ойлап тапты?

Руна жазуы Скандинавияға сиырға басылған ен-таңбамен барған

Неміс-швед офицерлері кейін Еуропаға жетіп, ғылыми мақалалар жаза бастағанда қызық деректер шығады. Скандинавияның руна жазуларының кейбір әріптері Енисей, Сібір жеріндегі түрік руналарымен ұқсас болып шықты. Мұндай кезде, кім-кімнен үйренген деген сұрақтың тууы заңды. Томсен және басқа да лингвист-тарихшылар зерттей келе, руна жазулары Скандинавияға әкелінген болып шықты. Әкелген кім дейсіз бе? Қазіргі фин ұлты. Қарап отырсаңыз, бұл жұрт қазір Скандинав түбегінде тұрғанымен, түбі Азиядан. Қола дәуірінің кезінде, Орал таулары мен Торғай даласын мекендегені белгілі. Осы фин-угор тайпалары сиыр табындарына руна жазуына ұқсас белгілерді таңбалағаны археологиялық деректер дәлелдеп беруде. Сақ, ғұндардың тұсында сиыр баққан фин-угор жұрты шегініп, Скандинавияға барады. Жергілікті жұрт осы финдер арқылы шығыстан темір металын, руна жазуын меңгерген екен.

Айтпақшы, әлемде руна жазулары көп. Этрускілердің руна жазуы, славяндардың руна жазулары деген бар. Осындай сына жазулар Шам өлкесі, Солтүстік Африкадан да табылып жатыр. Бұл жазулардың ішінде жақсы оқылатындары – Түрік және Скандинав руналары. Бұл дерек те, бірнәрседен хабар берсе керек.

Топ-объявления Посмотреть все

1 500 тг.

Шымкент, Аль-Фарабийский район 25 июнь

Обычные объявления

Найдено 19 объявлений

Найдено 19 объявлений

Хотите продавать быстрее? Узнать как

2 000 тг.

Нур-Султан (Астана), Есильский район Вчера 12:52

600 тг.

1 500 тг.

Шымкент, Аль-Фарабийский район 25 июнь

2 000 тг.

500 тг.

300 тг.

1 500 тг.

Шымкент, Абайский район 25 июнь

2 000 тг.

Шымкент, Абайский район 25 июнь

2 000 тг.

Шымкент, Абайский район 25 июнь

2 000 тг.

300 тг.

1 500 тг.

Нур-Султан (Астана), Сарыаркинский район 23 июнь

3 500 тг.

1 800 тг.

Шымкент, Абайский район 23 июнь

989 тг.

1 500 тг.

Нур-Султан (Астана), Есильский район 2 июнь

1 500 тг.

Кокшетау, Боровской 2 июнь

1 500 тг.

Караганда, Казыбекбийский район 1 июнь

300 тг.

Караганда, Казыбекбийский район 31 май

• шпоры ент в рубрике Книги / журналы
• шпоры ент в рубрике Хобби, отдых и спорт

• Недавно просмотренные
• Избранные объявления ( 0 )
• Избранные результаты поиска ( 0 )

Однако вы можете найти похожие объявления в этой категории.

• Главные рубрики OLX
• Рубрики в разделе "Хобби, отдых и спорт"

• Туркестанская область (5)
• Алматинская область (1)

• Акмолинская область (4)
• Жамбылская область (1)

• Восточно-Казахстанская область (4)

• Карагандинская область (3)

• Павлодарская область (1)

Книги и журналы

Товары для школьников:

• роликовые коньки для девочек
• купить сороконожки для футбола
• игра настольная купить
• купить гантели онлайн
• цена горных велосипедов
• автоматические палатки купить

• палатки на заказ
• все для рыболова
• настольная монополия купить
• настольные игры в казахстане
• купить snowboard
• горные лыж

• лыжи подростковые цена
• купить профессиональную ракетку для настольного тенниса
• купить ракетки
• сколько стоит хоккейная клюшка
• футбольная футболка
• купить бутсы найк

• бутсы купить адидас
• купить боксерские груши
• домашние силовые тренажеры
• питание купить
• заказать спортивный инвентарь

• Как продавать и покупать?
• Правила безопасности
• Карта сайта
• Карта регионов
• Популярные запросы в Хобби, отдых и спорт
• Работа в OLX

Бесплатное приложение для твоего телефона

• OLX.bg
• OLX.pl
• OLX.ro
• OLX.ua

Результаты поиска были добавлены в Избранные

Объявление было добавлено в Избранные

Войдите, чтобы сохранить Наблюдаемые в своей учетной записи

Этот сайт использует cookies. Вы можете изменить настройки cookies в своём браузере. Узнать больше.

Какие преимущества создания учетной записи на OLX?

• Размещение объявлений без подтверждения
• Доступ к пользователям OLX в любое время
• Легкость настройки учетной записи

Вход с FacebookУстановить пароль

• Быстрее получайте ответы на объявления
• Получите доступ к истории всех ответов
• Пользуйтесь всеми функциями вашей учётной записи

Входя в раздел Мой профиль, вы принимаете Условия использования сайта

Сәуір мен мамыр – көктемінің әдемі айы ғана емес, аралық бақылаулардың, тоқсандық қорытындылардың, емтихандардың, дайындықтардың, ҰБТ-ны уайымдаудың және осы аталғандардың бәріне шпаргалка дайындаудың айы. Оқушы, айтыңызшы? Сіз осыған дейінгі дайындық тесттерінде дірілдеген қолдарыңызды шпаргалка тұрған қалтаға салып көрдіңіз бе? Ұялудың қажеті жоқ, біз бәрін де білеміз. Бүгін сіздермен осы бір көмекшілеріңіз туралы, олардың түрі және пайдалану жолдары туралы сөз қозғамақпыз.

Қарапайым шпаргалка. Ұсақ әріптермен бірнеше сұрақтың жауабы жазылған қағазды серіппе секілді орау арқылы жасалады. Мұндай шпаргалкадан көшіру өте қиын. Егер сіз аудиторияның ортасында немесе артқы орындардың бірінде отырсаңыз үміттенуге болады. Десе де осы шпаргалка – білім алушылар арасында ең көп тараған. Сайып келгенде, көшіру өнерін меңгерген адам әйтеуір бір жолын табады деген қорытынды шығады.

Бомба шпаргалка. Дұрыс жауаптар алдын ала жазылған жалпақ қағаз. Әрине, мұны дайындау үшін көп уақыт керек және сыйымдылығы да төмен. Мұнда сұрақ кітапшасының көлеміндей қағазды аласыз да, өзіңізге керек формулалардың немесе жиі қателесетін сұрақтарыңыздың жауабын жазасыз. Сұрақ кітапша таратылған сәтте мүмкіндікті пайдаланып, қағаздарды сұрақ кітапшаның астына қоясыз. Мұндайдан тек 2-3-еу ғана жасағаныңыз дұрыс. Керегіңізді іздеп отырып, кезекшінің көзіне түсіп қалуыңыз ғажап емес.

Кітап шпаргалка. Нағыз еріншек түлекке арналған түрі. Ол үшін анықтама кітаптарындағы, оқулықтардағы қажет тұстарды кесіп, біріктіріп, шағын кітап жасап шығу керек.

Орама шпаргалка. Өте ұсақ әріппен терілген мәтін қатты әжетхана қағазына шығарылады. Сыйымдылығы бір бөлек, ұсталып қалған жағдайда оңай құтылып кетесіз: кезекші байқағанын білдірсе, дереу орап жіберіп, әжетханаға шығып келуді сұрайсыз.

Плееер шпаргалка. Дұрыс жауаптарды алдына ала диктофонға басып алу керек. Оларды тақырып бойынша реттеп орналастырасыз. Солай болғанымен, керек кезде табу қиынға соғады. Оның үстіне, құлаққабыңыз байқалып қалса, тіптен қиын болмақ. Немесе қазір осындай дайын плеер, сағат шпаргалкалар сатылады.

Калькулятор шпаргалка. Қажетті формулаларды калькулятор көлеміндей қағазға жазып, алып кіретін калькулятордың астына жабыстырып аласыз.

Жаға шпаргалка. ҰБТ-ға киім таңдауда да асқан ұқыптылық керек. Мәселен, жағасы бар киім таңдайтын болсаңыз, бір оқпен екі қоянды ата аласыз. Жағаның ішіне шпаргалканы жабыстырасыз да, қарау керек кезде, ыстықтаған кейіп танытып, жағаңызды алдыға созасыз. ҰБТ-ға қара форма мен ақ фартук кисеңіз де, киімнің әрбір бұрышына, фартуктың астына шпаргалка жабыстыруға болады. Кейбір қыздар жауаптар жазылған қағазды сандарына да жабыстырып қойып жатады.

Біз атап өткен шпаргалка түрлері бірнеше жылдан бері қолданылып келеді. Кейбір заманауи оқушыларымызды қызықтырмауы да мүмкін. Алайда, дәл осы жолдармен мыңдаған түлектің ҰБТ тапсырғанын ұмытпаңыз. Және бұл қатып қалған қағида емес, сіз өзіңізге ыңғайлы, өзіңізге пайдасы тиетін шпаргалка түрін ойлап таба аласыз.

Орайы келсе, шпаргалка деген жақсы ғой, бірақ, білген, оқыған, тоқыған одан да жақсы. Өткен тақырыбымызда айтып өткеніміздей, шпаргалка – ең соңғы мүмкіндік қана болсын.

Сәттілік сізге, жас түлек!

ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев

Ақпараттық-танымдық мәзір

• Басты бет
• Құқықтық негізі
• Қазақ жазуы тарихы
• Пікірлер
• БАҚ ақпараты
• Видеороликтер
• Халықаралық тәжірибе
• Жаңа емле-ереже
  
• Конвертер

Оқу-жаттықтыру мәзірі

• Әліппе
• Интерактивті жаттығулар
• Тесттік тапсырмалар

Қазақ жазуы тарихы

Қазақ графикасы — қоғамдағы түрлі тарихи-әлеуметтік өзгерістерге сәйкес бірнеше жазу нұсқаларына (араб, латын, кирилл жазулары) бағындырылған, фонематикалық принципке сүйенетін қазақтың дыбыстық жазуы.
Қазақ тілінің әліпби жүйесі тарихи кезеңдерден өтіп, ұлттық әліпби деңгейіне жету жолы:
1. V-VII ғасырларда көне түркі халқы, ата-бабаларымыз ғылымда Орхон-Енесей жазуы деген атпен белгілі көне түркі руна жазуын пайдаланған.
2. X ғасырдан бастап араб жазуына көшіп, XX ғасырдың басына дейін қолданылды.
3. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынов араб жазуына негізделген қазақ жазуына реформа жасап Жаңа емле деп аталатын жаңа әліпбиді пайдалануға мүмкіндік берді.
4. 1929-1939 жылға дейін Латын жазуына негізділген Бірыңғай түркі әліпбиі қолданыста болды.
5. 1940 жылдан бастап латын жазуының орнына кирилл әліпбиін қолданып келеміз.

Көне түркі жазуы - (басқаша Орхон-Енесей жазуы) — V ғ. б.з.б. — X ғ. б.з.жазуы. Дыбыстық жазу түрі, яғни сөздегі дыбыстарды таңбалап жазады. Негізінен VІ-Х ғасырларда үлкен аймаққа таралған Көне Түркі жазуларын ғалымдар үш топқа бөліп қарайды:
1. Енисей ескерткіштері.
2. Талас ескерткіштері.
3. Орхон ескерткіштері.

Араб жазуы - (:أَبْجَدِيَّة عَرَبِيَّة əбджәдийə 'арабия) — ежелгі(б.з.б. 2000-шы ж.) аккад, шумер тайпаларының жазба әріптері негізінде пайда болған көне жазулардың бірі. Оңнан солға қарай жазылады. Бас әріптері болмайды. Әріптер бір-біріне қосылып жазылады.
Араб жазуында 28 әріп бар. Олардың үшеуі (а, и, у) созылыңқы, дауысты дыбыстарды, қалғандары дауыссыз дыбыстарды бейнелейді. Дауыссыз дыбыстардың асты-үстіне(көмекші белгілер) қойылады. Бұл белгілер Құранда, сөздікте, оқу құралдарында міндетті түрде қойылып, ал қалған кездерде қойылмауы мүмкін. үлгілерінде Араб жазуының сулс, куфа, сулх, парсы, диуани, насталих, т.б. түрлері пайдаланылады.

Араб жазуы қазіргі кезде барлық араб елдерінде, ислам дінін ұстанатын бірқатар мемлекеттерде (. және, т. б.) қолданылады.
Жаңа емле жазуы: 1913 жылдан бастап мұсылман медреселерінде, 1929 жылға дейін кеңестік мектептерде қолданылды. 20-шы жылдардың аяғында емлені ауыстыру жайлы түркі, қазақ зиялылары арасында айтыс жүріп, А.Байтұрсынов реформалаған емле колданыстан шығарылды. Реформалауға не түрткі болды дегенге келсек, дәстүрлі араб жазуында:біріншіден, бір дыбысты жазу үшін бірнеше әріптер пайдаланылатын;екіншіден, сөзді жазғанда оның тек дауыссыз дыбыстары ғана таңбаланатын да, дауыстылары жазылмаған сөздің мағынасын түсіну қиындық тудыратын;үшіншіден, араб әліпбиінде дауысты дыбыстарды белгілейтін таңбалар саны үшеу ғана болғандықтан, бұл таңбалар тоғыз дауыстысы бар қазақ тілі үшін жеткіліксіз болды; төртіншіден, мұсылманша сауат ашу әдісінде әріптердің таза араб тіліндегі дыбысталуы мен айтылуын жаттатумен ұзақ уақыт кететін; бесіншіден, ол кездегі жазба тілдің құрылымында араб, парсы, ескі тілдің сөздері көп қолданылатындықтан, қалың бұқараға емес, азғана топтың мүддесіне қызмет ететін.

Аталған жазудың осындай кемшіліктері халықты сауаттандыру ісін тежейтінін түсінген А.Байтұрсынұлы 1910 жылдардан бастап араб жазуын қазақ тіліне ыңғайластырып, жақындатуды қолға алады да, оны 1912 жылдардан бастап қолданысқа енгізеді. А.Байтұрсынұлы бір халықтың әліпби (алфавит) жүйесін екінші бір халық қабылдағанда, оны өз тіліне икемдеп, үйлестіру қажеттігін, олай етпеген жағдайда әріп мәселесінің дұрыс шешім таппайтынын 1924 жылы өткен Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде ашық түрде айтқан еді.
Бірыңғай түркі әліпбиі - Қазақ тілінің өзіне тән 9 дауысты мен 17 дауыссыз дыбысына 29 әріп арналады.
Қабылданған әліпбидің артықшылығы:
Бір дыбыс – бір әріп принципі қатаң сақталды;
Түркі халықтары ұстанған принцип қатал ұсталды;
Оқуға қолайлы, жазуға оңай, өте қарапайым;
Кірме әріптер жоқ;
Жол асты, жол үсті белгілері жоқ.

Қазақ кирилл әліпбиі - 1938-39 жж. латын графикасына негізделген әліпбиді орыс графикасына ауыстыру мәселесі қызу талқыға түсе бастайды. 1939 жылы 10 тамызда алғашқы әліпби жоба жарияланады. Жобада 40 әріп:а, ә, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, і, к, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ŷ, ұ, ү, ф, х, қ, g, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я. Осы тәрізді жобалардан кейін 1940 жылыорыс графикасына негізделген қазақ жазуықабылданады. Оның емле ережесі де бекітіліп, өңделіп те келе жатыр. Бірақ қазіргі кезде ғалымдар орыс тілі сөздері түпнұсқа принципіне бағынуын және кірме әріптердің қазақ әліпбиінде орын берілуін сөз етіп келеді.

Латын әліпбиін таңдауымыздың себебі не?
Жалпы қай әліпбиді таңдасақ та ондағы таңбалар қазақ тілінің өзіндік дыбыстық жүйесіне сай келсе болғаны. Әліпбиде жат дыбыстар болмауы керек. Басқаша айтқанда, мынадай орыс сөзін қалай жазамыз деп орыс тілінің дыбысын, ағылшын сөзін жазамыз деп ағылшын тілінің дыбысын алуға болмайды. Олай ететін болсақ, әліпби ауыстырудың қажеттілігі жоқ. Қарап отырсақ, кирилл әліпбиінің иесі - орыстар, армян жазуының иесі - армяндар, иероглиф – қытайдікі, араб - жазуы арабтікі, ал латын әліпбиі барлық тілдерге ортақ. Өйткені латын тілі – тек жазуда ғана қолданылатын өлі тіл. Сондықтан оны ағылшын да, француз да, неміс те, италияндық та, өзбек пен түріктер де пайдаланады. Латын әліпбиі сондай-ақ ғылым мен техникада, әсіресе компьютер тілі ретінде кеңінен қолданылады. Сондықтан латын графикасына негізделген қазақ жазуын жасау – заман талабы, уақыт сұранысы.

Әліпби ауыстыру - өз тілімізді ұмытып басқа тілге (латын тіліне) көшу емес, ана тілімізді түлетіп, қоғам сұранысы сай ету, қолданыс аясын арттырып, осы заманғы ғылыми-техникалық прогреске икемді тіл ету. Жаңа әліпбиді игеру бүгін басталып, ертең аяқталатын мәселе емес. Ол арнайы бекітілгеннен кейін өзіндік емле ережелері жасалып, кезең-кезеңмен жүзеге асатын кешенді үдеріс. Жаңа әліпбиді игере алмаймыз деп қорқудың, дабыра қылудың еш қисыны жоқ. Қайта ана тілімізді әлемнің дамыған тілдерінің қатарына қосатын жақсы жаңалыққа үн қосып, қолдау білдірейік.

8 сыныптың Қазақстан тарихы бойынша сынақ сұрақтары

1. Тәуке ханның мирасқоры кім? Қайып

2. Қалмақтармен Аякөз өзені бойында шайқас қашан болды? Кімдер басқарды?

1718 ж Қаракерей Қабанбай мен Жауғашар (Шақантай)

3. Жоңғария барлық күшін қазақ еліне жұмсауға мүмкіндік алуына қандай оқиға себеп болды?

Цин императоры Кансидің қайтыс болуы

5. Жау соққысына төтеп бере алмаған Ұлы жүз бен Орта жүздің бірқатар рулары қайлай қарай беттеді?

Шыршық өзенінің Сырдарияға құяр сағасына өтіп, Ходжентке беттеді

7. Жоңғар шапқыншылығынан әсіресе қатты ойрандалған қай өңір?

Жетісу өңірі

8. Жоңғарлар Түркістан мен Ташкентті қашан басып алды? 1725 ж

9. Қазақтың үш жүз жасақтарының басқыншыларға тізе қосып біріккен қимылдары қашан басталды?

10. Жоңғарларға қарсы шайқасқа қолбасшылық жасау қазақ билерінің шешімімен кімге жүктелді? Әбілқайыр ханға (1680-1748)

12. Әбілқайыр Кіші жүзді Ресей империясы құрамына қабылдау туралы елшілікке кімдерді, қашан жіберді?

1731 ж 19 ақпанда Сейітқұл Қойдағұлұлы мен Құтлымбет Қоштайұлы

13. Әбілқайыр мен оның саясатын қолдаған Кіші жүздің қанша старшыны, қашан Ресей қоластына кіруге ант берді?

29 старшыны, 1731 ж қазан айында

14. Орынбор комиссиясының басшысы көрнекті тарихшы В.Н. Татищев қашан, қай жерде қазақ сұлтандарының съезін шақырды?

1738 ж. Орынборда

15.Орта жүз билеушілері Абылай сұлтан мен Әбілмәмбет хан Ресей билігін мойындаған жылы? 1740 ж

16. 1748 жылы Әбілқайыр өлгеннен кейін Кіші жүзде екі хандық пайда болды, соларды ата?

* оңтүстік –шығысы – Батыр сұлтан

* солтүстік-батысы – Нұралы ханның иелігінде болды

17. 1735 ж Башқұртстанда азаттық күресте орыс патша әскерлерінің қуғынына ұшыраған қанша башқұрт бас сауғалап Қазақстанға қашты?

50 мың башқұрт, басшылары Батырша

18. Жоңғарияның дербес ел ретінде қашан жойылды? 1758 ж

19. Бұрынғы жоңғар жерінде қашан, қандай империялық әкімшілік бірлестігі құрылды? 1761 ж Шыңжаң (жаңа шекара)

20. ХҮІІІ ғ 40-50 жж салған әскери шептері:

* Горькая шебі – Сібір редутынан Омбыға дейін, ұзындығы 553 верста;

* Ертіс шебі – Омбы бекінісінен Ертісті қамти отырып, Кіші Нарын бекінісіне дейін, ұзындығы * 1684 верста;

* Колыван шебі — Өскеменнен басталып алтай тауларын, Колыван зауытын басып өтіп, Кузнецк шебімен жалғасады, ұзындығы – 723 верста;

* Пресногорьковск шебі– Звериноголовск редутынан Омбы бекінісіне дейін.

21.ХҮІІІ ғ екінші жартысында қазақ-орыс саудасының белгілі болған орталықтарын ата?

Жәміш, Железинск, Омбы, Семей, Өскемен, Бұқтырма

22. ХҮІІІ ғ 60 ж соңы – 70 ж басында 330 жуық қазақ көпестері сауда жасап тұрған айырбас сауданың ірі орталығы болған қала? Семей

23.Қаз дауысты Қазыбек пен Абылай қай жылы 158 саудагерді қай қалаға жіберді? 1765 ж Жәміш бекінісіне

24. Ташкент, Бұқар, Қоқан, Қашқар көпестері жиі келетін сауда орталығы?

Қызылжар (Петропавл)

25. Жайық жағасына жақын жерде қазақтардың малын жаюға ресми шек қойылған жыл? 1756 ж қыркүйек

26. Патша үкіметі қазақтардың мал жаюына Ресей бекіністерінен қанша жерге тыйым салған ?

алғашында 10 шақырым, кейіннен 50 шақырым жерге дейін жақындамау

27.Абылай (1711-1781) неше жасынан бастап жоңғарларға қарсы күреске қатысты? 15 жас

28. Абылайдың жоңғарлар тұтқынында болған жылдары? 1741-1743 жж

29. 1757 ж Қазақстан шекарасына басып кірген Қытай қолбасшылары кімдер?

Фу Дэ, Чжао Хой (кикілжің келссөзбен шешілді)

30.Ресей үкіметі Абылайды қашан Орта жүздің ханы етіп бекітті?

1778 ж 24 мамырда

31. Абылай хан билігі кезінде қандай жаңа өзгерістер жасады?

* хан билігіне қойылған шектеулерді мойындамады

* билер қызметіне шек қойды

*егін шаруашылығын дамытуды қолдады

* ағаштан үй тұрғызуды жақтады

32. Абылайдың өте бір ұнатқан ақыны, кедей ортадан шыққан жырау кім?

Тәтіқара жырау

33. Абылайдың бас мирасқоры кім? Уәли

34.Е.И. Пугачев бастаған шаруалар соғысы қашан болды және оған қай жүздің қазақтары қатысты?

1773-1775 ж. Орта жүз бен Кіші жүз қазақтары

35. Е.И. Пугачев бастаған шаруалар соғысына қазақтардың қатысуына түрткі болған не? Жер мәселесі

36. Жоғарғы Ертіс бойына қандай бекіністер, қашан салынды?

* Жәміш (Ямышевск) — 1716 ж Омбы – 1716 ж

* Железинск – 1717 ж

Семей (Семипалатинск) – 1718 ж

Павлодар – 1720 ж Өскемен — 1720 ж

37. Сырым Датұлы бастаған көтеріліс қашан, қай жерде болды?

Кіші жүзде 1783-1797 жж (14 жылға созылды)

38. 1785 ж жазында болған кіші жүз старшындарының съезі қандай шешім қабылдады?

Нұралыны хандықтан тайдыру жөнінде. Нұралы 1796 жылы Уфаға жер аударылды, 1790 жылы сол жақта қайтыс болды

39. Орынбор өлкесінің билеушісі кім? барон О.А. Игельстром

40. Сырым тобының хан сарайына шабуылы қашан болды?

1797 ж 17 наурызда Есім ханды өлтірді (1795 ж хан сайланған еді)

41. Сырым Датұлы Қаратай сұлтанның қуғынынан құтылу үшін қайда кетті?

1797 ж Хиуа хандығына өтіп кетті, сол жақта 1802 жылы қайтыс болды

42. Сырым Датұлы Кіші жүздің қай руынан шыққан? Байбақты руы

43. Сырым көтерілісінің нәтижесі қандай болды?

Жеңілгенмен патша үкіметі Жайықтың оң жағасына мал жаюға рұқсат беруге мәжбүр болды

46. Н.П. Рычковтың Еділ қалмақтарының қазақ даласы арқылы Қытайға қашуы туралы құнды мәәліметтер беретін еңбегі қалай аталады?

46.ХҮІІІ ғ өмір сүрген ақын-жырауларды ата?

* Ақтамберді (1675-1768)

* Тәтіқара – Абылайдың керемет қасиеттерін жырлаған

* Үмбетей (1706-1778) – Жауғашар т.б. батырларға жыр арнаған

* Бұқар жырау (1684-1781) – Абылайдың кеңесшісі болған

47. Ресей үкіметі көпестерге өздерін қорғау үшін қарулы топ құруға қашан рұқсат берді? 1803 ж

48. Семейде екі қалалық жәрмеңке қашан ашылды? 1855 ж

49. Орта Азияме сауда байланысын дамытуда маңызды рөл атқарған қала? Петропавл қаласы

52. 3 сатылы басқарудың басшыларын ата?

Округты – аға сұлтанбасқарды. Оны сұлтандар 3 жылға сайлады.

Болысты – болысбасқарды, билік мұрагерлікпен берілді

Ауылды – старшындарбасқарды, 3 жылға сайланды.

3-ке бөлінді: қылмыстық істер, талап ету, шағым айту

55.1804-1815 жж орыстар Бөкей Ордасынан қанша жылқы сатып алды? 48 мың

56. 1812 ж соғыста Бородино шайқасында көрсеткен ерлігі үшін күміс медальмен марапатталған кім? Майлыбайұлы

57. 1812 ж соғыста көгілдір ленталы медальмен марапатталған кім?

Қарынбай Зындағұлұлы – 1-тептяр полкінің старшыны

58. 1-тептяр полкінің жасауылы Сағит Хамитұлы қандай орденге ие болды?

59. Қазақтардың ішіндегі жауынгер ақын кім? Әмен Байбатырұлы

61. 1812 ж соғыста қазақтар қандай полк құрамында болды?

Башқұрт полкі құрамында

62. Абылай ханның немерелерінің бірі Саржан Қасымұлы қалай өлтірілді?

1836 ж Қоқан ханы зұлымдықпен өлтіртті

63. Кенесары Қасымұлы (1802-1847) көтерілісі қай жылдарды қамтыды?

1837-1847 жж

64. Кенесары көтерілісінің қозғаушы күші кімдер? Қазақ шаруалары

65. Кенесары әскерінің жеке отрядын басқарған батырларды ата?

Ағыбай, Иман, Жоламан Тіленшіұлы, Бұқарбай, Бұғыбай, Аңғал батыр, Жеке батыр, Байсейіт батыр, Сұраншы батыр

66. Кенесары отряды Ақмола бекінісіне тұтқиылдан қашан шабуыл жасады?

1838 ж мамыр

67.Кенесары көтерілісіне қанша сұлтан, би, старшындар қатысты? 80-нен аса

68. 1841 ж. тамызда Кенесары қолының Ташкентке жорығы неге жүзеге аспай қалды?

Сарабаздар арасында жұқпалы аурудың тарауынан

69. Кенесарыға қарсы тұрғанқазақ феодалдарынан 44 сұлтан мерт болған шайқас қашан болды? 1844 ж 20-21 шілдеде

70. Кенесарының Сарыарқадан Ұлы жүзге бет алуының басты себебі неде?

Қоқан хандығының езгісіндегі қазақ руларына көмек көрсету

71. Кенесары қашан хан сайланды? 1841 ж

72. Кенесары көтерілісшілері 1845 жылы қазан, қараша айларында қандай бекіністерді алды? Созақ, Жүлек, Жаңақорған

73. Кенесары қырғыз жеріне қашан басып кірді? 1847 жылдың басында

74. Кенесары қолы қырғыз манаптарымен көтерілісте қашан, қай жерде жеңіліс тапты? 1847 ж Майтөбе /Кекілік сеңгір/ деген жерде

75. Көтерілістің жеңілісіне әсер еткен Кенесарыдан бөлініп кеткен сұлтан мен би кім?

сұлтан Рүстем, Сыпатай би

76. Бөкей ордасының (Ішкі орда) өмір сүрген жылдары? 1801 – 1845 жж

77. Бөкей ордасында хан сарайы қай жерде салынды? Жасқұс деген жерде

78. Бөкей ордасында 1836-1838 жж көреліс бастаған старшындар кімдер?

Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы – беріш руынан шыққан

80. 1836 ж. Исатай туы астына қосымша қанша ауыл көшіп келді? 20 ауыл

81. Исатай мен Махамбет Жәңгір ханның сыбайласы Балқы Құдайберген ауылын қашан, қай жерде ойрандады? Теректіқұм деген жерде. 1837 ж 15 қазанда

82. Баймағамбет Айшуақұлы мен зеңбіректері бар Геке бастаған жазалау отрядының біріккен әскерімен қай жерде соңғы шайқас өтті?

1838 ж 12 шілде Ақбұлақ деген жерде, Исатай қаза болды

83. Жанқожа Нұрмұхамедұлы Хиуа бекінісін қашан құлатты? 1843 ж

84. Жанқожа батырдың Хиуалықтармен күресі қай жылдары болды?

1845-1850 жж

85. Орыс патша үкіметіне қарсы Жанқожа батырдың көтеріліс болған жылдар?

1856-1860 жж

86. Есет Көтібарұлы бастаған көтеріліс қай жылдарды қамтыды?

1855-1858 жж

87. Қазақстанға жер аударылған декабристерден ерекше көзге түскені кім?

С. Семенов болды

88. ХІХ ғ бірінші ширегінде Цин империясымен саудада орны ерекше болған қалалар?

Өскемен, Семей, Перопавл

89. 250 кашмир шәлісін тұңғыш Қазақстанға жеткізген грузин көпесі кім?

Семен Мадатов

90. Тентектөре бастаған көтеріліс қашан болды? 1821 ж

91. Ұлы жүздің қай руы алдымен Ресей құрамына алынды? 66 мың жалайыр руы

92. Орта жүз бен Ұлы жүз аумағы жапсарында пайда болған бекіністер?

Ақтау, Алатау, Қапал, Сергиопаоль, Лепсі

93. Ұлы жүз қазақтарын басқару туралы ресейлік пристав қашан құрылды? 1848 ж

94. Верный бекінісі қашан салынды? 1854 ж

95. 1855 жылы Ұлы жүз приставы резиденциясы Қапалдан қай қалаға ауыстырылды?

Верныйға

96. Верныйда су диірмені және сыра зауыты қашан салынды?

Су диірмені – 1857 ж; сыра зауыты – 1858 ж

97. Верный бекінісінде Шоқан Уәлиханов қашан тұрған? ХІХ ғ 60 жылдары

98. Ұлы жүз бен Қырғыз елінің шекаралық ауданында тұрғызылған бекініс?

Кәстек бекінісі, 1859 ж

99. Ұзынағаш түбіндегі шайқас қашан болды? 1860 ж 19-21 қазан

100. Ресейдің құрамына 4 мың шаңырақ қоңырат, 5 мың шаңырақ бестаңбалы руы қашан кірді? 1863 ж

101. 1864 ж Ресей үкіметінің Қоқан хандығына жіберген тобы қандай бекіністерді алды? Шу алқабын, Мерке, Әулиеата, Түркістан бекіністерін

102.Орыс әскерлері Ташкентті қашан басып алды? 1865 ж шілдеде

103. Орыс әскерлері Бұқар ххандығын қашан басып алды? 1866 ж басында

104. 1868 ж Қоқанға тәуелді қазақ жері қай генерал-губернаторлыққа бағындырылды?

Түркістан генерал-губернаторлығына

105. Хиуа хандығы қашан жеңіліске ұшырады? 1873 ж

106. Қазақ жерінде ашылған оқу орындары:

1789 ж Азиялық училище

Әскери училищелер – 1813 ж Омбыда, 1825 ж Орынборда

1841 ж Ішкі ордада орысша және татарша сауат ашатын мектеп

1831 ж 18 қыркүйекте Семейде училище

1836 ж Өскеменде училище

1850 ж Орынборда қазақтарға орысша білім беретін мектеп

109. Орынборда А.С.Пушкин қашан болды? 1833 жылы болды.

110. ХІХ ғ бірінші жартысындағы ақын-жазушылар:

Махамбет Өтемісұлы (1804-1846); Шернияз Жарылғасұлы (1807-1867)

Шөже Қаржаубайұлы (1808-1895); Сүйінбай Аронұлы (1822-1895)

111. 1829 ж Махамбет шаруалар толқуына қатысқаны үшін қай бекіністе қапаста болды? Калмыков бекінісінде

112. Махамбет пен Исатай көтірілісіне қатысқан ақын? Шернияз

113. ІІ Александр патша бекіткен реформалар:

114. Реформа бойынша қазақ жері қалай басқарылды?

3 генерал-губ, бөлінді: Түркістан, Орынбор, Батыс Сібір генерал губернаторлықтары

115.Әр генерал –губернаторлық 2 облысқа бөлінді:

Түркістанға– Жетісу, Сырдария облыстары; Орынборға – Орынбор, Торғай облыстары;, Батыс Сібірге– Семей, Ақмола облыстары кірді

116. 1867-1868 жж реформа бойынша 5 сатылы басқару енгізілді, соларды ата?

Генерал –губернаторлық, облыс, уезд, болыс, ауыл

117. 1867-1868 жж реформаға қарсы көтерілістер қай жерлерде болды?

1868-1869 жж Орал мен Торғайда, 1870 ж Маңғыстауда

118. Маңғыстаудағы көтеріліс басшылары кімдер?

Бақташылар Досан Тәжіұлы, Иса Тіленбайұлы

120. Тұңғыш жәрмеңке қай жерде ашылды? Бөкей Ордасында 1832 ж

121.Жәрмеңкенің басты дамыған өңірін ата? Ақмола облысы

122. Аса ірі Ботов (Қоянды) жәрмеңкесі қашан қай жерде ашылды?

1848 ж Қарқара уезіндегі Талды-Қоянды деген жерде

123. Ресей мен Қытай арасындағы келісім шарттар қашан жасалды

1851 ж –Құлжа келісімі; 1860 ж Пекин шарты; 1864 ж Шәуешек шарты;

1881 ж ақпанда Петербург шарты

124. 1882 ж Верныйдың ауқаты көпесі В.А. Юлдашев қай елден кеме алдырды?

Англиядан

126.ХІХ ғ мен ХХғ басында қазақ жерінде қанша жаңа қала пайда болды? 19 қала

127. Қазақстан жұмысшы табының негізгі шоғырланған саласын ата?

Тау-кен өнеркәсібі

129. Түркістан өлкесінде қандай облыстар құрылды?

Сырдария, Ферғана, Самақан (өлкенің орталығы Ташкент қаласы)

130. 1891 ж 25 наурызда Ережеге сай дала генерал губернаторлығына қандай облыстар кірді? Ақмола, Семей, Жетісу (орталығы Омбы қаласы болды)

131. Қазақстанның алтын өнеркәсібінде әйелдер үлесі жалпы жұмысшылардың қанша пайызын құрады? 1873 ж – 12% , 1898 ж — 17,8%

132. Кен орындарында балалар еңбегі қашаннан бастап кеңінен пайдалыныла бастады? ХІХ ғ 90 жылдары. 16 жасқа дейінгі жасөспірімдердің жұмысшылар арасындағы үлесі 14% құрады

133. Қазақстанда ереуілдер (баскөтерулер) қашан қай жерлерде болды?

1849 ж- Көкшетау кен орнында – 150 жұмысшы қатысты,

1888 ж — Өскеменде кен өндірісінде

1891 ж — Өскемен уезінің Владимирск алтын кенішінде –ұйымдасқан түрде болды

134. Ұйғырлар мен дүңгендер Жетісуға қашан қоныс аударды?

1881 ж күзінен -1884 жж – 45 мың ұйғыр, 5 мың дүңген келді

135. Қазіргі Алматы облысының жерінде 6 ұйғыр болысы ұйымдастырылды, соларды ата? Жаркент, Ақкент, Ақсу-Шарын, Малыбай, Қорамса, Қарасу

138. Дүниежүзіне белгілі ғалым Семенов-Тяньшанский Қазақстанның қай жерлерінде болды? Верныйда, Семейде, тб.

139. 1847-1857 жж қазақ жерінде айдауда болған украин ақыны кім?

140. Шоқан Уәлихановтың (1835-1865) шын есімі кім? Мұхаммед-Қанапия

141. Шоқан оқуға әкесімен Омбыға қашан келді? 1847 ж 12 жасында

143. Шоқан кадет корпусын 18 жасында бітіріп, қандай атаққа ие болды?

1853 ж корнет деген офицерлік аттаққа

144. Шоқанның саяхатқа барған жерлерін ата?

1856 ж – Ыстықкөлге, 1856 ж күзде – Құлжаға(Семенов-Тяньшанский екеуі )

1857 ж – Алатау қырғыздарына, 1858-1859 жж – Қашқарияға

1859-1861 жж – Петербургте болған

145. Шоқаның ақырғы еңбегі қалай аталады, қашан шықты?

146. Шоқан қай жерде қайтыс болды? 1865 ж сәуірде Алтын Емел жотасының Көшен тоғаны деген жерде албан руының аға сұлтаны Тезектің ауылында

147.Ы. Алтынсариннің орыс-қазақ мектептеріне арнап жазған 2 оқулығын ата?

148. Абай Құнанбаев (1845-1904) білім алған медресе. Ахмет Риза медресесі

149. Абайдың ұла Әбдірахман қай жерде білім алды?

Петербургте Михайлов артиллерия училищесінде

152. Қазақ музыка аспаптары жұртшылыққа таныстырылған Мәскеу көрмесі қашан болды?

1872 ж

153. ХІХ ғ ІІ жартысында ұлттық музыка өнерінің дамуына із қалдырғандар:

Тәттімбет Қазанғапұлы (1815-1862) 40 астам күй шығарған (Саржайлау, Балбырауын)

Құрманғазы Сағырбайұлы (1818-1889) 60 -тан астам күйлері сақталған (Сарыарқа)

Дәулеткерей Шығайұлы (1820-1887) 40-қа жуық күйі сақталған

Біржан Қожағұлұлы (1834-1897) 40-қа жуық әндері жеткен

Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1929) 70-ке жуық әні бар

Ақан сері Қорамсаұлы (1843-1913)

Ықылас Дүкенұлы (1843- 1916) –күйші, қобызшы, сазгер

154. Тұңғыш маркстік құпия ұйым қашан құрылды? 1902 ж Орынборда